Meditacións sobre a recepción de Cantares

Por Manuel Rodríguez Alonso         

O optimismo dos profesores e estudosos da literatura galega lévaos ás veces a considerar o Rexurdimento como unha especie de marcha triunfal na recuperación do galego e onde os Cantares gallegos de Rosalía serían o fito sobranceiro. Mais interpretacións recentes do Mapa Sociolingüístico de Galicia, como a de B. García Turnes, amosan que foi, curiosamente, a partir do Rexurdimento cando se comeza a producir a gran sangría de falantes do galego a prol do castelán.
Na súa tese de doutoramento (O pacto galego na construción de España), Manuel Veiga amosa como as clases medias galegas dos tempos do Rexurdimento apostaron pola españolización e polo castelán pensando que esa postura era a modernidade e mesmo as beneficiaría economicamente. Pensemos en que Faro de Vigo, o grande órgano da monarquía e do sistema político da Restauración, aínda pervive hoxe, mentres que non queda hoxe en Galicia ningún xornal en papel que se poida considerar herdeiro de La Oliva, o seu grande antagonista nos tempos da publicación de Cantares gallegos, como xa vimos no artigo anterior sobre esta obra.
O certo é, como xa indicamos nun artigo anterior neste mesmo lugar, que a primeira edición de Cantares foi de 600 exemplares e só se podía adquirir, en principio, por subscrición.
Xa que logo, esta primeira edición dos Cantares, 600 exemplares, publicouse en 1863 e non haberá segunda edición ata 1872. Murguía en Los Precursores sinala que a obra tivo grande éxito en Cataluña, mais non estaba tan contento co acontecido en Galicia: Las múltiples y entusiastas felicitaciones que con tal motivo recibió de aquella tierra de hombres libres contrastaba dolorosamente con los profundos silencios de otras personas.
A segunda edición publicarase en Madrid, na editorial de Leocadio López, en 1872 e custaba 3,50 pesetas. Mais o éxito de vendas desta segunda edición non debeu de ser grande, se temos en conta o anuncio de venda de libros na libraría de Andres Martínez Salazar, que aparece na derradeira páxina do libro de Murguía Los precursores, en 1886. Alí aparece á venda, ao prezo de 4 pesetas, Cantares gallegos. Leocadio López puxéraa á venda en 1872 a 3,50 pesetas, como ben sinala Ogando Bautista na súa tese de doutoramento. Tamén publicitaba Martínez Salazar  Follas novas a 6 pesetas e En las orillas del Sar a 4. Pola contra, aparece esgotada Pascual López da Pardo Bazán, que, por certo, é a que ofrece á venda máis títulos.
A terceira edición será xa en 1909.  mais no marco das súas obras completas, no volume II. Está  publicada polos sucesores de Hernando e corrixida por Prudencia Canitrot.
Polo que se ve, a edición considerada canónica, a de 1872, por ser a derradeira publicada en vida de Rosalía, aínda non se vendera no ano 1886, é dicir, catorce anos despois da súa publicación, pois Martínez Salazar tiña á venda exemplares na súa libraría.
De 1909, data da terceira edición, é precisamente o libro da viaxeira inglesa M.B. Meakin Galicia The Switerland of Spain, grande admiradora de Riosalía e incluso tradutora ao inglés dalgúns dos seus poemas. Meakin sinala neste libro que lle foi imposible atopar en librerías galegas tanto Cantares como Follas novas, polo que os tivo que pedir prestados para copiar os poemas de Rosalía que máis a impresionaron (páx. 184). Isto quere dicir que a obra de Rosalía non debía de figurar en moitas das bibliotecas e librarías galegas do momento.
Para vermos a repercusión que tivo a primeira edición dos Cantares gallegos, pode axudarnos a correspondencia a Murguía editada por X.R. Barreiro e X.L. Axeitos.
A correspondencia a Murguía ofrece exemplos do difícil que resultou a venda dos 600 exemplares da primeira edición de Cantares gallegos. Así Víctor López Seoane escribelle en 1863 (desde Ferrol e sen data precisa) a Murguía que …Ya en otra que a Pontevedra te he escrito te dije no despachara ningún ejemplar de Cantares ni veo facilidad de despacharlos, porque están agobiados por varias otras publicaciones anteriores…, sucediéndose con poco intervalo hastiaron a los pocos que se suelen suscribir (I, páx. 199) Tamén informa sobre o pouco interese da poboación ferrolá sobre a literatura: no olvides es un pueblo militar y los militares no pueden tener muchos trastos que le estorben…, pero si bien los marinos gozan de algunas más comodidades, un camarote no se presta a grande equipaje ni ellos quieren instruirse. El resto de la población es imbécil por excelencia y la turba de indianos que dedicados a la usura explotan el país conoces que le dan a uno un no rotundo y terminante…Mucho hablamos Gayoso y yo para ver de colocar tus Cantares pero no hallamos medio; además francamente los pusiste caros; por más que su mérito es grande. No olvides que vivimos en Galicia!!. (I, páx. 199).
A cita é longa, mais permítenos constatar e probar algunhas afirmacións. O público lector en que pensaba Murguía e o grupo dos Compañel-Chao, como acontecía coas editoriais, xornais e revistas madrileñas das que falabamos a propósito do editor de Cantares nun artigo anterior, era o público de clase media nado da constitución do Estado liberal isabelino e establecido nas cidades e vilas: militares, funcionarios, indianos, comerciantes, profesionais liberais… Mais moitas destas persoas xa lían outras publicacións, había mesmo un exceso de oferta ou non se interesaban en exceso pola lectura.
Por outra banda, a xente non estaba afeita a ler en galego. Sabido é que nos resulta moi difícil ler nunha lingua distinta á da alfabetización. Iso xogaba e moito no Rexurdimento contra o libro en galego.
Pero aínda os chamados intelectuais non tiñan claro iso de mercar libros e menos en galego. Así engade López Seoane: Yo tomaré mi ejemplar pero Segade ni de tal cosa me habló (I, páx. 199).
O tal Segade é Ramón Segade Campoamor. Era amigo de infancia de Murguía e licenciado en Dereito. Publicou novelas por entregas e artigos en El Museo Universal. Pois, aínda así, non merca os Cantares, aínda que nuncha carta posterior felicitará a Murguía (non por certo a Rosalía) polo éxito dos Cantares: También me habló del feliz éxito de los Cantares [a propia Rosalía]; le doy a U. el parabién (I, 210).
Fixémonos ademais en que o remitente López Seoane considera os Cantares non como obra de Rosalía, senón algo da propiedade de Murguía. Di non os Cantares da túa dona, senón tus Cantares (I, 199), referido o tus a Murguía. Tremenda mostra implícita de machismo e mesmo nos fai pensar que se o tal López Seoane trata de difundir os Cantares non é realmente porque pense que son bos, senón porque son a obra da muller do amigo, que ata ve diluída a súa personalidade. Se valen é porque veñen de Murguía e non de Rosalía, ao fin e ao cabo unha muller.
Por outra parte, parece que Compañel non atendía demasiado ben a distribución. Nunha carta de Juan Manuel Paz (o que será avogado defensor de Curros), enviada desde Ourense o 11 de agosto de 1863 este di que la pesadez de Compañel desanima y le perjudica a U. (páx. 201). E engade: Espero los Cantares que aún no he recibido. Procuraré acomodarlos. Sé que Arteaga, y en su nombre, el comisionado, pidió en Vigo dos ejemplares hace tiempo, y no sólo no los remitieron, pero ni aún contestaron. Esto, amigo Manuel, es hasta incivil (I, páx. 201).
O mesmo Juan Manuel Paz di nunha carta do 30 de agosto que gozou lendo os Cantares, mais afirma: Que viva satisfecha de su obra, destinada a vivir perpetuamente. Y que esté tranquila y no haga caso de los Zoilos (I, páx. 203). Quen eran eses Zoilos que se metían cos Cantares ou os que, como vimos enriba, a silenciaban fronte ao éxito en Cataluña? É dicir, que a recepción positiva da obra, en principio, non foi unánime e contou con detractores, por máis que puidesen estar velados. Mais tamén recoñece que a obra se vendía mal e que había que acudir ás amizades para colocala: Estoy viendo si despacho los Cantares: la biblioteca provincial tomará uno (I, páx. 203).
López Seoane dille en carta do 15 de agosto de 1863 que o seu común amigo Gayoso tivo éxito ao colocarlle seis exemplares ao Concello, que supoñemos de Ferrol: Nada sé si abonarán los seis ejemplares que a duras penas hizo tragar Gayoso al Ayuntamiento, supongo será por entregas (I, páx. 202).
En setembro de 1863 Juan Manuel Paz comunícalle a Murguía que non conseguiu vender aínda ningún libro dos Cantares: No son producto de los Cantares, que aún no he vendido ninguno, aunque pienso despacharlos poquito a poco; pues ya sabe U. que es preciso calcular quien desairará y quien no. Hoy han llegado dos amigos, Mosquera y otro, y se los enviaré; también mandaré otro a la biblioteca… (supoñemos que será a Biblioteca Provincial; I, páx. 205). Previamente nunha carta do 30 de agosto Paz informaba das xestións para vender Cantares e colocarlle un exemplar á Biblioteca Provincial: Estoy viendo si despacho los Cantares: la biblioteca provincial tomará uno… (I, páx. 203).
Mais noutra carta de setembro de 1863 dille Paz a Murguía: Me da vergüenza no mandarle más de 100 reales… Non son producto de los Cantares, que aún no he vendido ninguno, aunque pienso despacharlos poquito a poco; pues ya sabe U. que es preciso calcular quien desairará y quien no. Hoy han llegado dos amigos, Mosquera y otro, y se los enviaré; también mandaré otro a la biblioteca… (I, páx. 205).
En carta de 21 de novembro de 1863 Juan Manuel Paz dille a Murguía que vendeu tres exemplares de Cantares: Al comisionado de Compañel en esta he pasado nota de los ejemplares de los Cantares vendidos, que son tres (I, 213). Supoñemos que son o de Mosquera, o amigo de Mosquera e mais o da Biblioteca Provincial aos que se alude na devandita e antes citada carta de Paz de 30 de agosto de 1863 (I, páx. 203).
A carta máis expresiva é posiblemente a do mesmo Juan Manuel Paz a Murguía de 19 de abril de 1865, onde o ourensán lle di que dos 12 exemplares que recibiu de Cantares, só vendeu 6. Incluso dá os nomes dos compradores: a Biblioteca Provincial, D. Juan de Ignacio, José García Mosquera, Leoncio Pesyon, Juan García Amero e o mesmo Juan Manuel Paz (I, páx. 293).
Que a distribución tampouco fora a adecuada testemúñao unha carta de Saco y Arce a Murguía de 18 de xullo de 1866: Deseando un ejemplar del libro titulado Cantares Gallegos… y habiéndolo buscado en vano en diferentes librerías de Galicia, me tomo la libertad de acudir a U. rogándole que se sirva manifestarme si tiene a la venta algún ejemplar… (I, páx. 412)
Que as vendas ían mal aparece nunha carta de Juan Gayoso, de Ferrol, de 3 de xuño de 1866 onde di que lle remiten 6 exemplares de Cantares, desde Ourense e non oito (I, 399), posiblemente eran os que non conseguiu vender Paz, dos doce que lle enviara Compañel.
Por outra banda, Murguía aparece convertido en verdadeiro axente literario da muller e, entre os seus amigos, trata de buscar compradores para a obra. Estes consideran a obra non realmente polo seu valor artístico, senón por deberse á muller do amigo. Rosalía, nun tremendo caso de machismo nas letras, aparece como totalmente invisible neste proceso.
Murguía tenta a venda dos Cantares fóra de Galicia e M. Somoza dille en carta do 11 de xaneiro de 1864 que o seu libreiro madrileño, D. Francisco Lizcano, podrá despachar algunos ejemplares de los preciosos Cantares Gallegos (I, páx. 219).
Mais atrás falaba Paz dos Zoilos que se metían con Rosalía. O xa coñecido Ramón Segade en carta a Murguía do 26 de febreiro de 1864 fala do silencio da prensa galega sobre os Cantares: En cuanto al libro de los Cantares, he visto efectivamente y con sorpresa que nada decían los periódicos; pero de esto lo creo a U. culpable y diré porqué; U. vio que le habían ofrecido hablar los sujetos que U. nombra… y U. se quedó callandito, esperando que ellos abrieran la boca; monte U. a caballo de ellos, y puesto que ni lo bueno se lo empuja, sino empujando a la vez; empujar y darle hasta cansarse; yo creo que este es el método (I, páx. 226).
O certo é que o espallamento de Cantares gallegos en libro non foi unhaa marcha triunfal. Rosalía e os Cantares gallegos foron difundidos parcialmente a través de poemas soltos en revistas e xornais da época ou mesmo en antoloxías, como ben sinalan Francisco Rodríguez ou Marina Mayoral. Os devanditos autores sinalan como os poemas máis difundidos de Cantares foron “Campanas de Bastabales”, “Adiós, ríos; adiós, fontes”, “Airiños, airiños aires”, “Pasa, río, pasa, río”, “Cando a luniña aparece” e “Como chove miudiño”. Como ben sinala Francisco Rodríguez Sánchez isto proxecta unha imaxe folclórica tópica de Cantares gallegos.
Fixémonos en que poemas moi característicos e rechamantes de Cantares gallegos faltan nesta listaxe. Por exemplo falta “Castellanos de Castilla”, que era ademais un dos cinco poemas galegos de Rosalía publicados no Álbum de la caridade (1862). Lembremos que os publicados no Álbum foron “Adios que eu voume” (despois retitulado, como xa vimos nun artigo anterior, “Adiós, ríos; adiós, fontes”), “Castilla” (despois retitulado “Castellanos de Castilla”), “O caravel negro” (despois titulado co primeiro verso “Quíxente tanto meniña”), “A romaría da Barca” (titulado despois tamén co primeiro verso “Nosa Señora da Barca”) e “Terra a miña” (despois titulado “Airiños, airiños aires”). Fixémonos que na edición dos Cantares desaparecen os títulos do Álbum de la caridad, sen dúbida debidos ao seu editor Antonio María dela Iglesia.
Na súa gramática de 1868, Saco publicará, na súa sección de “Poesías escogidas” o “Adiós, ríos; adiós fontes” e mais “Miña santa Margarida”. Só dous poemas de Cantares gallegos. Curiosamente aparecen tamén representados por dous poemas García Mosquera e Alberto Camino. Todos os demais antologados contan con só un poema. Con todo, Rosalía é a primeira desta antoloxía. Non sabemos se isto é por accidente ou porque Saco a considere por enriba do resto dos poetas antologados. Resulta rechamante, non obstante, a pouca presenza de Cantares nesta antoloxía.
D. Antonio de la Iglesiareproduce de Cantares gallegos en El idioma gallego. Su antigüedad y vida o “Airiños, airiños aires”, mais co mesmo título do Álbum de la caridad (“Terra a miña”). Fixémonos en que fronte aos cinco poemas, que despois pasarían a Cantares gallegos, do Álbum de la caridad, aquí só coloca un poema de Cantares gallegos. Tamén resulta rechamante esta postura de D. Antonio, máxime cando El idioma gallego é de 1886. Parece que D. Antonio valoraba máis a poesía rosaliana nos tempos do Álbum de la caridad que á altura de 1886.
Xa que logo, a difusión de Cantares gallegos foi moi parcial e cinguida aos poemas máis folclóricos. Deuse así unha visión deformada da poesía de Rosalía. Fixémonos en que “Castellanos de Castilla” ou “A gaita gallega” non aparecen entre eses poemas máis espallados citados por Rodríguez Sánchez ou Marina Mayoral.
En fin outro día falaremos de como recibiu a crítica da época Cantares gallegos.