A primeira crítica a Cantares gallegos

Por Manuel Rodríguez Alonso

             Cando nunha entrega anterior analizamos a recepción de Cantares gallegos a partir dos datos que nos achegan as cartas a Murguía publicadas por Barreiro e Axeitos, Paz Novoa, nunha destas misivas, a do 30 de agosto de 1863, falaba dos Zoilos que se metían cos Cantares: Que viva satisfecha de su obra, destinada a vivir perpetuamente. Y que esté tranquila y no haga caso de los Zoilos (I, páx. 203). Nesa entrega tamén citabamos a testemuña de Ramón Segade, que en carta a Murguía de 26 de febreiro de 1864 se laiaba do silencio con que a prensa galega recibira os Cantares:  En cuanto al libro de los Cantares, he visto efectivamente y con sorpresa que nada decían los periódicos; pero de esto lo creo a U. culpable y diré porqué; U. vio que le habían ofrecido hablar los sujetos que U. nombra… y U. se quedó callandito, esperando que ellos abrieran la boca; monte U. a caballo de ellos, y puesto que ni lo bueno se lo empuja, sino empujando a la vez; empujar y darle hasta cansarse; yo creo que este es el método (I, páx. 226).
Por iso, cómpre agora analizar os comentarios críticos que se publicaron tras a primeira edición de Cantares gallegos (1863). Hoxe comezaremos co primeiro deles.
O primeiro destes comentarios ou críticas foi o de J. López de la Vega, nos números 16 e 17 de Galicia. Revista universal de este reino, de 15-VIII-1863 e 1-IX-1863. Os números da devandita revista, da que xa falamos na entrega anterior, poden consultarse na web da Real Academia Galega. Quen prefira consultar as críticas de López de la Vega en formato convencional de libro pode atopalas reproducidas en En torno a Rosalía, de Alonso Montero (Ediciones Júcar, 1985) e no máis recente Rosalía e Murguía na procura da patria soñada, de Diego Pardo Amado (Edicións Lóstrego, 2011), aínda que neste último falta a parte final do segundo dos artigos.
López de la Vegaera un colaborador habitual da revista dos irmáns De la Iglesia.Publicara, entre outros textos, unha serie de artigos sobre as relacións entre a poesía galega e mais a portuguesa, como ben sinala e estuda C. A. Molina no seu libro sobre a prensa literaria galega (Prensa literaria en Galicia (1809-1920). Xerais. 1989)
López de la Vegarelaciona os Cantares rosalianos coas baladas de Barrantes e cos cantares de Trueba. Veremos a relación con Trueba polo miúdo nunha futura entrega, cando falemos do célebre prólogo dos Cantares. Mais agora temos que tentar explicar por que motivo relaciona o comentarista os Cantares gallegos coas Baladas españolas de Barrantes.
Barrantes, como Trueba, Selgas, Augusto Ferrán, pertence a ese grupo dos que alguén chamou prebecquerianos, que están moi influídos polo romanticismo alemán, especialmente polos lieder e, despois, polas traducións de Heine en El Museo Universal (1857) debidas a Eulogio Florentino Sanz. Non esquezamos que en 1858 Rosalía asina co pseudónimo Lieders as súas prosas de 1858 en El Álbum de El Miño.
Fronte á poesía sonora do romanticismo dun Espronceda, proponse unha poesía sinxela que canta cunha linguaxe popular sentimentos facilmente asimilables por todos. Este tipo de poesía sinxelo e emotivo é o da lírica popular. Cómpre xa que logo afirmar que Rosalía está moi influída polas concepcións poéticas deste grupo de El Museo Universal. Reparemos en que o primeiro poema en galego de Rosalía, o célebre “Adiós qu´eu voume” publicouse en 1861 precisamente en El Museo Universal, un dos voceiros desta lírica, que ademais, nunha sorte de paniberismo, pretendía espallar a lírica popular de toda a Península. Por outra banda, Murguía no remate dos cincuenta e comezos dos sesenta era colaborador habitual de El Museo Universal, así como amigo dun dos seus grandes animadores, Ventura Ruiz Aguilera.
O comentarista non pasa por alto esta relación con Heine, pois subliña López de Vega que os versos de Rosalía son comparables a los más tiernos de Heine. Como quería Barrantes, non aparece o amor zafio dos romances cos seus crimes pasionais, senón unha paixón delicada y el sensualismo recibe con ella una derrota.
O grupo de El Museo Universal, no que cómpre incluír, como é lóxico a Ruiz Aguilera, tan relacionado coa parella Murguía-Rosalía, cría que a poesía tiña, á calor das ideas krausistas, que valoraban tanto a educación do pobo, unha función educativa e ata propagandística das ideas democráticas e progresistas de cara ás clases populares. De aí que gabasen a auténtica lírica popular, de sentimentos sinxelos e positivos, e rexeitasen a truculencia, crimes, adulterios…, que propagaban os cantares de cego, por exemplo. Fixémonos, en que ao falar López de la Vega do poemario A mi madre, relaciona este coa elexía que Ruiz Aguilera compuxo na honra dunha súa filla morta. Esta era a poesía que debía ler ou escoitar o pobo: sentimentos sinxelos, positivos e nunha linguaxe cotiá e sen expresións nin vulgares nin malsoantes. Era a alternativa aos cantares de cego, romances e pregos de cordel de crimes, adulterios, roubos e ladróns heroicos.
Xa que logo, poesía popular si, pero xa non é a inxenuidade que se lle atribuía nas presentacións de Cantares que vimos na entrega anterior. A lírica popular anónima está depurada e recreada polos cultos, coa pegada de autores como Heine e, ademais, dentro do espírito pedagóxico krausista, que tamén animaba El Museo Universal.
Podemos afirmar que López de la Vegainclúe a poesía de Cantares gallegos  dentro desa nova poesía íntima, sinxela, moi influída por Heine e o romanticismo alemán, polos lieder e baladas, que recibía o nome despectivo de suspirillos germánicos. Era, como quería Ruiz Aguilera, unha poesía pedagóxica e educadora para o pobo e que tentaba substituír os romances de cego e pregos de cordel coas súas truculencias e ata exemplos inmorais e sempre dentro dunha liña dun certo progresismo-krausismo.
Así, López de la Vega, di que a autora se inspira nas ternuras y pesares de la gente rural de Galicia…, emanación de la más encumbrada fraterindad y amor, para hacer la dicha de nuestros campesinos, relatando sus más íntimas afecciones. Evidentemente, que a fraternidad do texto podemos entendela, nun sentido conservador, como caridade, mais tamén como continuación do lema da Revolución francesa, que asumirán plenamente krausistas e socialistas utópicos: Libertade, Igualdade, Fraternidade.
López de la Vegaanaliza o poema 4 (“Cantan os galos pra o día”) onde subliña como el sensualismo recibe con ella una derrota victoriosa. O amor de Cantares, segundo o seu primeiro comentarista e crítico, non é o concupiscente, que podería ofrecer a literatura vulgar de cordel, senón unha mestura de harmonías. Segundo López de la Vega este amor mestura armonías fisiológicas, las fruiciones del pensamiento y la ternura de los afectos santos. É dicir, estamos perante unha concepción do amor que pode asumir perfectamente un católico tradicional, mais tamén é unha concepción do amor tipicamente krausista, que consideraban que a harmonía entre os contrarios era o principio reitor de toda ética. Non esquezamos que a difusión do krausismo no ambiente cultural e literario español comezara  tras a viaxe a Alemaña, en 1841, de Julián Sanz del Río, que publicará en 1860 a tradución da obra máis importante de Krause: Ideal de la humanidad para la vida.
A seguir López de la Vegagaba o poema de Nosa Señora da Barca, que xa aparecera publicado no Álbum de la caridad. Ve a romaxe como expresión da fe popular galega e di que os campesiños merecen esta homenaxe como base de la riqueza pública. E de novo volvemos topar coas ideas que informaban a concepción poética de Ruiz Aguilera e os autores ligados a El Museo Universal. A poesía, como sustentaba o propio Ruiz Aguilera, non só debe entreter as clases populares, senón tamén amosar as súas duras condicións de vida en moitos casos e tratar de melloralas, recoñecerlle ao pobo a súa importancia. Fixémonos en que este poema xa fora publicado no Álbum de la caridad, co titulo de “A romaría da Barca”
O seguinte poema comentado por López de la Vegaé “Quíxenche tanto meniña”. A crítica actual non se ten demorado demasiado neste poema. Métese no saco dos que expresan, ao xeito popular o amor. Carballo Calero na súa Historia da literatura galega, que segue a ser a fonte onde seguen a beber moitos aínda que sen o diciren, inclúe este poema no grupo dos monolóxicos,,, cauce de expresión do lirismo amoroso popular (páx. 167).
Máis banal aínda resulta o comentario que lle merece este poema a Francisco Rodriguez: É un mozo que desexa, en monólogo anguriado, o afogo no rio da moza que traidoramente burlou o seu amor (“Tan bo camiño ti leves / como o caravel levou ) (Análise sociolóxica da obra de Rosalía de Castro. AS-PG. Páx. 224).
A historia da literatura que hoxe é máis recomendada aos nosos universitarios analiza (a de Tarrío Varela, en Xerais) analiza Cantares facendo unha simple paráfrase, para peor, das posturas de Carballo e só ve Cantares gallegos como poesía folclórica e popular.
Mais, na súa recensión, López de la Vega, relaciona o poema co idealismo e coa paixón amorosa de Ovidio, cos madrigais de Víctor Hugo e mais coas baladas de Moore. Cómpre dicir antes de nada que este poema tamén fora publicado no Álbum de la caridad co título de “O caravel negro”.
Evidentemente, un dos temas de Ovidio, especialmente nas Heroidas, é o da ausencia ou da infidelidade amorosas. En canto ao madrigal podemos incluír o poema neste subxénero, posto que estamos perante un poema breve que expresa un sentimento amoroso nun ámbito natural e dun xeito delicado, aínda que o poema rosaliano sexa un romance. Relaciona tamén López de la Vega o poema coas baladas de Moore, é dicir, debe de pensar nas Irish Melodies do poeta irlandés.
Xa que logo, poesía popular, pero tamén culta. Os textos das presentacións, que vimos na entrega anterior, trataban a Cantares como un libro de poesía popular, mesmo eran simpáticas producciones. O propio Murguía na tamén vista referencia do Diccionario de escritores galegos só se refería a este carácter de lírica popular.
Mais López dela Vegaé un lector que ve algo máis. Non esquece que o poema está baseado nun cantar popular, pero hai máis. Lembra poetas cultos como Ovidio, Víctor Hugo ou Moore.
A seguir analiza o comentarista a concepción do amor que subxace no poema. Está claro que a ingratitude amorosa e mesmo a crueldade da amada é un tema que é propio da literatura popular. Mais tamén é certo que a traizón, a mentira e a crueldade da amada é un tema moi heineano, de Intermezzo. Sen nomear o poeta alemán, o comentarista de Galicia identifica perfectamente este tipo de amor: conociendo que la ingratitud suele ser el premio del amor del poeta concluye con esta sentida queja que revela un dolor sin límites… Esta decepción amarga es la semblanza perfecta de cuanto puede sentir un corazón abandonado por la ingratitud y hasta injuriado por la mentira.
López de la Vegasoubo ver perfectamente o sentido deste poema. O amor da rapaza é un simbólico caravel negro, que o mozo tira para o río. Mais ese caravel posiblemente non afonde. É a lembranza da dor, que nunca se supera, que non se dá esquecido, en definitiva, o anuncio da negra sombra. Por iso, chama a atención que un crítico moderno interprete o caravel negro ao pé da letra e non como un símbolo: É un mozo que desexa, en monólogo anguriado, o afogo no rio da moza que traidoramente burlou o seu amor (Rodríguez Sánchez: Análise sociolóxica da obra de Rosalía de Castro. AS-PG, 1988, páx. 223-224).
A seguir o crítico de Galicia examina “Campanas de Bastabales”. Se en casos anteriores relacionaba o poema con figuras da litertura universal como Heine, agora vai inscribir a obra de Rosalía facendo referencia a outra das tres coroas do Rexurdimento: Eduardo Pondal.
Sinala deste xeito que “A campana de Anllos” presenta a mesma tríade que glosa “Campanas de Bastabales, aínda que en Rosalía aparece o termo soidades e en Pondal o castelanismo soledades: Campanas de Bastabales, / cando vos oio tocar/ mórrome de soidades. O poema de Pondal fora publicado no Álbum de la caridad co titulo de “El canto de un brigante. A Campana d´Anllons”.
O comentarista considera, dun xeito moi tradicional, o son das campás unha chamada relixiosa á oración e indica que serve para amosar o sentimento relixioso da dulce cantora. Concibe a relixión o crítico como o remedio para salvarnos de cataclismos terribles, estimulándonos a orar, conduciéndonos, por decirlo así, al puerto de la dicha.
Comenta así mesmo López de la Vegaa célebre “Castellanos de Castilla”, que di erradamente que é o número 4 do poemario de 1863, aínda que realmente é o 25. O comentarista asume o carácter social deste poema e ata di o seguinte: Si esta poesía fuese repartida a todos los gallegos que insisten en ir a enfermarse a Castilla, en la época de la siega, no era posible que dejasen de conocer cuanto más partido sacarían de trabajar en su país, y bendecirían a la autora del aviso. O poema farase célebre polo alporizamento que suscita en Ruiz Aguilera no seu comentario a Cantares, de 1864, que veremos en achegas futuras. Este poema tamén irritará a Unamuno, que chegará a escribir, como ben reproduce Alonso Montero no seu En torno a Rosalía (Júcar, 1985): ¿En que los trataban mal [os casteláns]?No. Eran ellos los que se trataban mal para ahorrar los cuartos y luego gastarlos alegres y rumbosos en su terra, porque no hay nada máis rumboso, ni menos avaro, ni más alegre, que un aldeano gallego. Todas esas morriñas de la gaita son cosas de los poetas. Madariaga, tamén reproducido neste mesmo libro por Alonso Montero, afirma: Este poema contiene cuartetas enteras que Rosalía no debió haber escrito ni menos publicado.
O poema fora publicado no Álbum de la caridad co título “Castilla”.
López de la Vegaanaliza despois “A gaita gallega”, a resposta ao célebre poema que en 1860 publicara en El Museo Universal Ventura Ruiz Aguilera e dedicado a Manuel Murguía. Tamén o publicará en 1863 Galicia, no número 15 de 1 de agosto. Conclúe dicindo que o poema de Rosalía é unha axustada resposta a Ruiz Aguilera: Eu podo dicirche /Non canta que chora. Esta es una respuesta admirable, que simboliza el dolor que aflige al pueblo rural gallego, cuya gaita es la expresión de su tormento.
Nunha liña moi convencional e de época considera o poema 18 (“Ora, meu meniño, ora”) expresión do instinto maternal da poeta e alcúmao de himno maternal.
Tamén considera o 13, “Adiós, ríos; adiós, fontes”, xa comentado aquí nas primeiras entregas, un recuerdo bellísimo de la patria, que no expresan mejor aquellas palabras de los fugitivos de Troya, de todos conocidas…
Mais a seguir critica que moitos non valorarán nin tan sequera lerán estes poemas de Rosalía, pois no a todos les es dado comprender el Est dulcis moriens reminiscitur Argos, ni la fusión a que aspiran todos los sentimientos de solidaridad y amor. Por eso no todos leerán las poesías de Rosalía de Castro, nin aun en este país… A seguir di que Nosotros…, entusiastas por todo lo bello y lo justo, no podíamos sustraernos de escribir estas humildes líneas, so pena de lastimarnos profudamente… E aínda engade que Rosalía xa era abondo coñecida antes de publicar este libro: la autora de los Cantares gallegos es demasiado conocida en la república literaria por otras producciones que ya le han granjeado la admiración de los inteligentes. Di que non faltarán os espíritus frívolos… que tengan envidia de su rico numen… e reproduce a estrofa inicial da segunda parte do poema “Non che digo nada”.
López de la Vegagaba así mesmo o poema 23 da edición de 1863. É a historia de Vidal (“Aló no currunchiño máis fermoso”). Subliña como aspecto máis salientable que está versificado en cadentes octavas reales, que nada tienen que envidiar a las castellanas de cualquier composición selecta. Despois, engadirá que ao usar este metro culto, Rosalía non só amosa tamén a súa habelencia nos metros cultos e non só nos populares, senón tamén a aptitude do galego para a lírica culta: La composición está escrita en octavas de arte mayor… dando así prueba de su numen levantado y de la riqueza del idioma gallego, que sólo necesita talentos que sepan cultivarle…
“Alborada”, o número 30 da edición de 1863, é relacionado polo crítico co celtismo: Parece un canto de las montañas de Escocia, con todo el misterio de una felicidad reservada para las almas célticas, que viven de las armonías de la naturaleza…
Xa que logo, no seu comentario, o primeiro que se fixo a Cantares gallegos, López de la Vega asume o carácter popular dos poemas de Rosalía, tamén comeza a forxar a imaxe da Rosalía santiña coa súas alusións ao sentimento relixioso, por exemplo, de “Campanas de Bastabales” ou enxalza de xeito moi tradicional o sentimento maternal como propio da muller e de Rosalía a propósito de Ora, meu meniño, ora. Incluso alude como mérito da poeta o seu carácter de filla, esposa e nai amantísima, como xa fixera Murguía no artigo dedicado a Rosalía no Diccionario de escritores gallegos: y méritos para que la autora, madre y esposa amantísima, como fue hija cariñosa, sea querida de todas las almas privilegiadas. Certamente, que non diría isto se Rosalía, fose un home…
Mais López de la Vegave algo máis ca poesía neopopular ou glosa de cantares da lírica tradicional anónima. Relaciona claramente a poeta co romanticismo alemán de Heine e co movemento lírico artellado arredor de medios como El Museo Universal. Descobre a concepción tráxica do amor e mesmo da vida a propósito de “Quíxente tanto, meniña”, cousa que non son quen de advertir moitos críticos actuais. Rosalía non está soa na restauración da lingua e literatura galegas, pois cita outro dos grandes fitos deste Rexurdimento: Pondal e “A campana de Anllóns”. Subliña o emprego da octava real como mostra da aptitude do galego e máis da poeta non só para a poesía neopopular, senón tamén para a literatura culta.  Non lle cabe tampouco ningunha dúbida do carácter de Rosalía como poeta cívico e ata nacional.
Deste xeito, no remate do artigo sinala que a poeta ama con frenesí el suelo donde nació. Por iso o que hai que facer é adquirir sus obras, ya que otra recompensa no puede dársele. López dela Vega suxire que mercar literatura galega é un deber patriótico, como se pensará ata o remate da década dos setenta do pasado século.
Por outra banda, indica que en Francia se esgotan as edicións de Lamartine, que en Alemaña se venderon 22 000 exemplares das poesías de Heine en menos de dous días ou que en Nova York se venderon un millón de exemplares do himno a Lincoln de C. Coronado ou que tamén se venden a feixes os libros de versos que cantan o heroísmo de Polonia.
Por iso, os galegos, se son patriotas de verdade, deben mercar Cantares é a conclusión de López de la Vega: Pues bien: si en Galicia se comprasen algunos cientos de ejemplares de los Cantares gallegos, ¿qué extraño sería? Un país con una famosa universidad, con academias y liceos, con periódicos y libros, no debe quedar atrás de la misma Cochinchina, que lee con avidez los versos de su emperador Tu-Duc. No se trata de un libro estéril, de un libro con hojas, pero sin ideas: se trata de una joya literaria, digna del renombre de la posteridad y del homenaje ferviente de sus contemporáneos.
Abofé, que acertou López de la Vega na primeira crítica a Cantares gallegos escrita só tres meses despois da publicación do poemario.