ALGÚNS VALORES DO “SE”

.- SE reflexivo: dáse en construcións reflexivas, que poden ser directas ou indirectas. Nas directas a correferencia dáse entre Suxeito e CD (“Xandra báñase todos os días”), ou sexa, o pronome –en función de CD- ten o mesmo referente có suxeito (“Vestiuse na casa”). Nas indirectas, moi raras en galego e que só se dan se o CD non é un clítico, a correferencia dáse entre Suxeito e CI (“Xandra dáse un baño”). Porén, non son posibles construcións como *Paio quitouse un chaqueta ou *Mercouse un xersei, nas que o correcto será “Paio quitou a (súa) chaqueta e Mercou un xersei”.

.- SE recíproco: dáse cando dous ou máis actores se alternan nos papeis de suxeito e obxecto, representado por un clítico reflexivo de plural que pode ser CD ou CI, é dicir, dúas ou máis persoas realizan unha acción que reciben mutuamente. Cando o reflexivo é CD, acompaña un CD que non pode ser nunca un clítico : “Os noivos despedíronse (recíproca directa) / Os noivos déronse o número de teléfono (recíproca indirecta); nunca *déronso.

.- SE marca de pasiva impersoal ou pasiva reflexa: construción formada polo pronome se+un verbo en voz activa (en terceira persoa de singular ou de plural) que concorda co suxeito paciente: “Alúganse pisos” ou “Alúgase casa” (“Os pisos son vendidos. A casa é alugada”). Para saber se estamos ante esta construción xogamos co verbo, singular ou plural: se o suxeito cambia con el é unha pasiva reflexa.

.- Se non hai tal concordancia ou non hai suxeito paciente e o verbo está inmobilizado en terceira persoa singular, fálase de activa impersoal con se: “Na clase falouse da sida / Cando se bebe, non se conduce”

.- SE morfema de verbo pronominal: o clítico acompaña necesariamente a certos verbos chamados pronominais, que dese xeito poden adquirir un significado léxico diferente. Nestes casos é un constituínte formal do verbo e carece de función sintáctica: “A neve derreteuse coa calor”

O PRONOME PERSOAL: Formas reflexivas

 Formas reflexivas:

A reflexividade ocorre cando o pronome representa a mesma persoa do suxeito : “Eu lávome”.

Algunhas particularidades:

-         Non son posibles en galego as construcións reflexivas nas que a acción se exerza unicamente sobre unha parte do suxeito: *Laveime as mans. Hai que dicir: “Lavei as mans”.

-         Os pronomes reflexivos non entran nunca en cadea cos pronomes átonos de terceira e sexta persoa de CD. Así, serían erróneas expresións do tipo : *Pregúntato ou Pregúntaso.  Haberá que dicir : “Pregúntate iso” ou “pregúntase iso”.

-         As formas reflexivas úsanse tamén nas construcións recíprocas, é dicir, nas que dous ou máis actores se alternan nos papeis de suxeito (axente) e obxecto, representado este por un clítico reflexivo de plural que pode ser CD (“Paco e Iria bicáronse / Nós ofendémonos”) ou CI. Pero neste caso, é dicir, cando o reflexivo é CI, acompaña un CD que non pode ser nunca un clítico (“Paco e Ana déronse bicos” nunca *Paco e Ana déronsos”)

-         Algúns verbos que en castelán son reflexivos non o son en galego: “adormecer, espertar, calar, caer, casar, ficar, marchar, morrer, parar, romper...” : “Antía e Paulo casaron e marcharon de lúa de mel”. Outros verbos moi raramente poden ser usado como reflexivos: “durmir, quedar, sentar, sorrir...”

-         Algúns verbos como “afogar(se), sentir(se), dar(se), comportar(se), despedir(se), fixar(se), manifestar(se), parecer(se), ter(se)...” poden admitir ou non a forma reflexiva, pero a escolla entre unha ou outra implica diferenza de significado. Así:

Afogar: morrer por submersión involuntaria / Afogar: suicidar mergullándose na auga.

Sentir: percibir polos sentidos; oír  /  sentirse: estar de certa maneira segundo o estado de ánimo

Dar: entregar  /  Darse: afacerse, nacer da terra

Rir: manifestar ledicia  /  Rirse: burlarse de algo ou alguén.

O PRONOME PERSOAL: Dativo / Acusativo

DATIVO / ACUSATIVO

Algúns verbos en galego admiten construcións con pronomes átonos de CD ou CI. De acordo con isto:

-         Certos verbos como “aconsellar, aprender, axudar, perdoar, roubar...” admiten un complemento de persoa e outro de cousa: “Aconselloulle que non fose / Aconsellouno ben / Perdooulle a débeda / Perdoouno”.

-         Nalgúns verbos (“chamar, imitar, pegar, querer, servir...”) a escolla entre o acusativo e o dativo implica diferenza de significado: “imítalle (parécese a el) / Imítao (remédao, fai coma el)”;  “Serviulle (foille útil) / Serviuno (atendeuno)” ; “Pegoulle (golpeouno) / Pegouno (uniuno)”.

O PRONOME PERSOAL: Os dativos de solidariedade e de interese

Os dativos de solidariedade e de interese

Baixo esta denominación englóbanse dous usos expletivos (que completan a frase sen seren necesarios para o seu sentido) dos pronomes átonos de CI. Estes pronomes non desempeñan ningunha función sintáctica, non realizan nin reciben a acción verbal, polo que, se se eliminan, non se altera substancialmente o significado do enunciado.

DATIVO DE SOLIDARIEDADE

Co seu uso o falante tenta implicar ao interlocutor nos feitos narrados ou na opinión expresada. Introdúceo na mensaxe coma se participase do dito polo emisor para implicalo máis e provocar nel unha actitude proclive á posición do emisor. Aparece só en rexistros coloquiais e denota certa afectividade.

Formas                                       un interlocutor                varios interlocutores

Tratamentos familiar                        che                                           vos

Tratamento de cortesía                     lle                                             lles

Estache ben  esta película.

Élle(s) verdade o que din.

Non che me gusta nada ese vestido.

Quédanchelle ben eses zapatos.

A súa identificación é doada porque non existe en castelán, co que ao traducir a frase a ese idioma, non pode aparecer, e ademais se o extraemos da oración, esta non altera substancialmente o seu significado.

Ás veces, aínda que raramente, poden aparecer dúas formas de solidariedade no mesmo enunciado; delas, unha ten que ser “che”: “Échevos unha boa oportunidade”.

DATIVO DE INTERESE

Este pronome refírese a unha persoa –con frecuencia o propio emisor- que, sen participar na acción verbal, ten un interese nela porque lle ocasiona un beneficio ou prexuízo, é dicir, a persoa resulta particularmente afectada pola acción verbal ou interesada nela. Presenta as formas átonas de CI, en calquera persoa gramatical (me, che lle, nos, vos, lles):

Non quero que te me movas de aquí.

Non me sexas mentireiro.

Cando lles vivían os pais estaban mellor.

Con frecuencia aparece con outros pronomes átonos:

“non gaño para roupa, ao mes ténchema desfeita”

= con tres pronomes átonos: “che” (DS), “me” (CI), “a” (CD)

Poden aparecer as catro formas:

-         E logo que che lle pasou nas gafas ao rapaz?

-         Rompéronchellesmas

= DS + CI +DI + CD

É mesmo frecuente a presenza de máis dun clítico onda o verbo. Cando isto ocorre, a orde que gardan entre si os pronomes segue normas estritas:

.- O reflexivo se, calquera que sexa a súa función, ocupa o primeiro lugar na secuencia, algo que non é extensible aos outros reflexivos: “Nótasechelle ben que está namorada / Que non se che esqueza.

Evitade, pois a construción tan usual, pero incorrecta: *Que non che se esqueza”.

.- Cando hai CI e CD vai primeiro o Indirecto: “Xa mo (me+o) dixo”

.- Se aparece un DS vai antes có CI e có CD: “Dixéronchemo (che, me+o)

.- Se hai ademais un Dativo de Interese, a secuencia sería: DS+CI+DI+CD.

Por último, aclarar que se os pronomes van enclíticos, o de solidariedade sóldase aos outros (“Entregáronchemo”), pero se vai proclítico non se solda: “Non che mo entregaron”