Os séculos escuros

 Recibe o nome de Séculos Escuros o período histórico que vai dos séculos XVI ao XVIII. Caracterízase polo estado de marxinación social do idioma galego e pola ausencia case total de literatura culta escrita na nosa lingua. Ambos os fenómenos insírense nun proceso de marcada marxinación política e do progresivo empobrecemento económico do noutrora próspero e poderoso Reino de Galiza.

 

O galego-portugués, común a Galiza e Portugal, tivo séculos de existencia plena como lingua nativa dunha comunidade lingüística do noroeste da Península Ibérica. Mais as derrotas que os nobres galegos sufriran a finais do século XIV e principios do XV provocaron a asimiliación da nobreza galega e a dominación castelá, levando ao desaparecimento público, oficial, literario e relixioso do galego como lingua de cultura até o século XVIII, para uns, e mesmo até o  XIX, para outros. Son os chamados Séculos Escuros. O portugués, pola contra, desenvolveuse libremente polo feito de Portugal ter sido o único territorio peninsular que ficou fóra do dominio político do Reino de Castela e do dominio lingüístico do castelán.

Desde a morte en  1354 do fillo de D. Dinís, D. Pedro Conde de Barcelos, derradeira figura da escola trobadoresca galego-portuguesa, a nosa lírica medieval inicia un período de decadencia até a súa extinción no século XV. A chamada Escola Galego-Castelá, recollida no Cancioneiro de Baena e desenvolvida durante o século XV e comezos do XVI, así como a Escola castelán-portuguesa, recollida no Cancioneiro  Geral  de García de Resende, en pleno século XVI, constitúen os epígonos, as mostras finais do noso lirismo trobadoresco. O galego-portugués vai deixando o seu posto ao castelán, no primeiro caso, e ao portugués, no segundo caso. Poetas como o Arcediago de Toro ou Macías o Namorado significan o final dunha escola e dunha xeira histórica.

No tocante á prosa podemos aínda alongar as datas. Algúns estudosos consideran que o cronista Fernao Lopes (séc. XV) é o derradeiro escritor medieval en galego-portugués. A partir dese momento os sistemas literarios galego e portugués ficarán separados e desenvolverán procesos autónomos. No ámbito da historiografía literaria galega adoitase dar como inicio desta etapa erma e escura a data na que o mariscal Pardo de Cela foi decapitado, en Mondoñedo, no ano 1483. É unha data simbólica pois nada ten que ver con ningunha realidade literaria obxectiva, pero marca o comezo da desaparición do galego dos protocolos administrativos, do mundo notarial e de calquera tipo de textos formais en favor da lingua de Castela. É comprobable que até ese momento a redacción documental exercíase en galego, porén desde finais do séc. XV é dificilísimo atopar este tipo de textos escritos na nosa lingua.

 

Aquel esplendor e aquela influencia cultural, política e económica do antigo Reino de Galiza que supuxeron que no século XIII e no XIV  se edificase en galego-portugués a principal (e case única) escola trobadoresca peninsular, en realidade, ten a súa base fundamental no feito de os monarcas e a nobreza do reino noroccidental de Galiza (e León) seren galegos (até Afonso VI, IX de León), defenderen os seus ‘intereses’ galegos, protexeren á nobreza galega (como a poderosa familia dos condes de Traba) ou terense criado ou educado en Galiza (até Fernando III e Afonso X ou as importantes liñaxes dos Castro e dos Lara) xunto coa progresiva importancia de Santiago de Compostela como centro de poder e cultura, moi para alén do estrito ámbito relixioso.  

 

Pero desde o séc. XIV Galiza apostou sempre ao revés nas encrucilladas históricas. Cómpre lembrar que os nobres galegos pronunciáronse, primeiro, a favor de Pedro de Borgaña, fronte ao gañador Henrique de Trastamara; segundo, a favor de Xoana a Beltranexa fronte á vencedora Isabel. Se a isto engadimos as revoltas Irmandiñas  contra os abusos dos señores, duramente aplastadas por estes coa axuda dos casteláns, e a doma e castración do Reino de Galiza levada a cabo polos Reis Católicos xa temos os condicionantes históricos da sistemática desgaleguización á que durante os Séculos Escuros se someteu ao pobo galego, conseguíndoo plenamente nas clases dominantes, pero cun efecto contrario de resistencia e conservadorismo nas clases populares, que mantiveron a lingua vivísima até hoxe mesmo.

 

O certo é que o século XV, co final de Idade Media e o comezo da Idade Moderna, supón o final de toda unha época esplendorosa e o inicio dun longo período de postración para o noso idioma, reducido a penas ao uso rural, pois son escasísimas as mostras literarias en galego deste período.

Perdida a memoria do pasado esplendor literario , sen noticias da importancia política pretérita de Galiza, acosado por unha fama negativa e antigalega, o pobo galego seguiu a falar a súa lingua, aínda que con progresivo auto-odio, centrándose en aspectos folclóricos e festivos, o que proporcionou unha rica literatura oral (cancionciñas paralelísticas, vilancicos de Nadal, composicións de circunstancias...) e algunhas mostras de poesía culta.

 

Podemos dicir que a historia da literatura en lingua galega desenvolveuse durante os séculos medievais con toda normalidade e mesmo de xeito brillante, a pesar de ter Galiza fanadas desde moi cedo (séc. XII) as posibilidades de constituírse en reino independente. Se perdeu esa normalidade, se se convertiu nunha literatura non normalizada, foi por carecer das condicións normais das nacións que teñen un Estado que vela pola súa lingua protexéndoa e fomentándoa, e estas circunstancias condicionan toda a produción literaria e artística do pobo galego durante os séculos XVI, XVII e XVIII, mesmo até a chegada do Rexurdimento no XIX. Se ben o séc. XVIII trae a luz para comezar a saír do túnel, pois os Ilustrados comezarán a elevar as súas voces reclamando dignidade para o pobo e prestixio para a lingua, como podemos comprobar nas seguintes palabras de Frei Martín Sarmiento:

...Y es bárbara crueldad y necesidad excusada que unos forasteros enseñen a los niños gallegos mediante la lengua castellana que no saben (...), y castigándoles si se les escapa alguna voz o frase gallega de las que han mamado. Todo maestro de Gramática que no fuera gallego y erudito en su lengua patria, se debe excluír de ser maestro de niños gallegos, sea un Cicerón o un Quintiliano. 

  

  

 Situación política

Adoita sinalarse como inicio dos Séculos Escuros a vitoria de Isabel a Católica na loita dinástica contra dona Xoana (mal chamada “A Beltranexa”).

A sucesión do rei Henrique IV (morto en 1474) foi disputada entre:

• Dona Xoana - Filla de Henrique IV e de Xoana de Portugal. Sobre ela pesaba a dúbida de se era filla lexítima do monarca (que era chamado Henrique IV o impotente) ou froito dunha relación da súa nai co nobre Beltrán de la Cueva (de aí que a Dona Xoana a alcumasen A Beltranexa). Estaba casada co seu tío, o rei Afonso V de Portugal.
• Dona Isabel (a futura Isabel I de Castela, Isabel a Católica) - Medio irmá do rei Henrique IV. Casada con Fernando II de Aragón.

A maior parte da nobreza galega apoia o bando perdedor, é dicir, a Dona Xoana, rebelándose contra Isabel I e contra a súa política centralista. A guera conclúe en 1479, cando se asina o Tratado de Alcáçovas, no que se recoñecen a Isabel e Fernando como reis de Castela.

Xa no poder, os Reis Católicos toman medidas contra a nobreza rebelde de Galiza someténdoa, quitándolles o seu poder e, en moitos casos, substituíndoa por nobres de fóra. Isto foi algo constante ao longo dos Séculos Escuros: as clases dirixentes de Galiza eran maioritariamente de orixe castelá. Obviamente, isto ten consecuencias para a situación sociolingüística: agora as clases altas non falan galego, senón castelán.

 Situación económica e demográfica

O principal motor da economía continúa a ser a agricultura. O campesiñado constitúe máis do 75% da poboación. Galiza tiña un sistema rendista ou foral: os campesiños traballaban as terras dos señores e pagábanlles o foro (un imposto que supoñía entre o 25% e o 50% do que colleitaban). Deste xeito, os señores (alto clero, nobreza, fidalguía) vivían comodamente a conta das rendas que lles pagaban os labregos fronte ao campesiñado, que sobrevivía na pobreza, vítimas do analfabetismo e sen poder acceder á propiedade da terra.

Por outra parte, a poboación medra enormemente ao longo destes séculos. Como dato, entre 1500 e 1750, a poboación galega pasou de 350.000 a 1.300.000 habitantes.

O crecemento demográfico e a miseria do campesiñado explican o nacemento dun dos fenómenos máis importantes da nosa historia: a emigración. Desde o século XVI prodúcense emigracións de galegos cara a Andalucía, Portugal e Castela, para o desempeño dos peores oficios. A partir do XVIII, os galegos comezan a emigrar a Arxentina.

 

 Situación sociolingüística

Como consecuencia da situación sociopolítica que describimos, durante os Séculos Escuros rompeuse a homoxeneidade lingüística que existira na sociedade galega durante a época medieval. O castelán vai impoñéndose paulatinamente en Galiza e orixínase unha situación diglósica caracterizada do seguinte xeito:

• En canto ao número de falantes, o galego é lingua maioritaria xa que continúa a ser a lingua habitual da inmensa maioría da poboación (arredor do 90 / 95%). O castelán é lingua minoritaria xa que só é a lingua das capas máis altas da sociedade (nobreza, alto clero…), que representann unha porcentaxe moi baixa da poboación.
• En canto ao prestixio social das linguas, o galego é lingua minorizada ou dominada, xa que deixa de empregarse nos textos escritos e apártase tamén de calquera ámbito social elevado. É unha lingua minusvalorada socialmente. O castelán é lingua de prestixio ou dominante, xa que é a lingua dos textos escritos e a lingua empregada polas clases dominantes e nos ámbitos elevados (Administración, Igrexa, Educación…)

 

 

A marxinación do galego dos ámbitos sociais elevados e da escrita ten consecuencias directas para a nosa lingua coma:

• Ausencia dunha norma culta / estándar
• Afastamento do portugués
• Ruralización do léxico
• Castelanización da onomástica
• Introdución de castelanismos léxicos
• Aparición de prexuízos lingüísticos

 

Imaxe de Galiza, das/os galegas/os e do galego durante os Séculos Escuros

Como consecuencia da marxinación política e da pobreza en que vivía a maior parte da poboación galega, ao longo desta época nace unha imaxe do galego como un pobo mísero, atrasado, inculto e carente de calquera virtude, así como unha visión de Galiza como unha terra inhóspita e fea. Esta consideración despectiva de Galiza e do pobo galego reflítese no refraneiro e na literatura española renacentista e barroca.

Esta imaxe de Galiza e do pobo galego amplíase tamén á lingua, nacendo fortes prexuízos lingüísticos que mesmo perduran até os nosos días: o galego como lingua bruta, fea, de pailáns, inútil... Todas estas ideas negativas teñen orixe nesta etapa.

Por último, esta imaxe que se proxecta sobre Galiza, sobre os seus habitantes e sobre a súa lingua remata afectando á propia poboación galega, que asume esa imaxe e eses prexuízos. Así, nace nesta altura un complexo de inferioridade e un sentimento de autodesprezo ou autoodio por ser e falar galego.

Comezamos os séculos escuros

Ao final deste capítulo fala do Mariscal Pardo de Cela:



E ao comezo deste, tamén: